انجمن ترویج علم و کرسی یونسکو در ترویج علم، به مناسبت روز جهانی محیط‌زیست، در روز سه‌شنبه بیست و دوم خرداد ماه ۱۴۰۳ نشست «دلایل سیلاب‌های تکراری در ایران» را در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار کردند.
در این نشست دکتر مهدی زارع استاد پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو هيئت مديره انجمن ترويج علم، دکتر منیژه قهرودی استاد دانشگاه شهید بهشتی، دکتر اویس ترابی هیدرولوژیست شرکت مهندسان مشاور مهساب شرق، مهندس علیرضا سعیدی مؤسس تیم نجات موج پیشرو، سخنرانی داشتند.
این جلسه با هدف بیان علت تکرار وقوع سیل در ایران و ارائه راهکارهایی برای کاهش آسیب‌ها و تلفات ناشی از پدیده برگزار شد.
در ابتدای جلسه، دکتر زارع ضمن خوشامد گویی به حاضران گفت: مسئله سیل در ایران به مسئله‌ای سالانه و تکراری تبدیل شده است که با مرور زمان، خسارت بیشتری نیز به همراه دارد. با توجه به شرایط اقلیمی و نوع خاص توسعه‌ای که در ایران داشتیم، لازم است به‌صورت جدی به این موضوع بپردازیم و دقت کنیم.
او همچنین درباره موضوعاتی مانند تغییر اقلیم و عوامل مؤثر بر آن، اثرات تغییر اقلیم بر سیلاب، تبعات گازهای گلخانه‌ای بر سیلاب‌ها و تفاوت بین هواشناسی و اقلیم‌شناسی توضیحاتی ارائه کرد.
وی افزود: در شصت سال اخیر انسان‌ها موجب تغییرات اقلیمی شده‌اند. با کارهایی که بشر انجام می‌دهد، از قبیل ساخت کارخانه‌ها، جاده‌ها، تخریب پوشش گیاهی که به آن تأثیرات انسانی می‌گوییم، عملاً چرخه آب به‌هم می‌ریزد. به نظر می‌رسد با توجه به مسئله کمبود آب، بحران‌ها و تحولات آینده ایران، بر مبنای آب است.
وی درباره بازه کوتاه تکرار سیلاب‌ها گفت: در سالهای اخیر، تغییرات اقلیمی به رخداد های اقلیمی شدید منجر شده است و اکنون اتفاقاتی که مثلا در هر 80 سال یکبار انتظار رخداد آنها را داشتیم، امروزه حدودا هر 5 سال یک بار تکرار می‌شوند. این یکی از نمادهای تغییرات اقلیمی است که ما دچار آن هستیم. قربانیان تغییرات اقلیمی ما هستیم و یکی از نتایج این تبعات سنگین، سیلاب‌هایی است که تکرار می‌شوند و بعید نیست در تابستان 1403 نیز سیلاب‌هایی مانند سیل مشهد که در فاصله کوتاه تکرار شدند، در شهرهای بزرگ دیگری نیز تکرار شوند.
وی دلایل برگشت سیلاب‌های 26 و 28 اردیبهشت 1403 مشهد و خسارات شدید را تحریک این اتفاق، تخریب پوشش گیاهی، مداخله در حاشیه شهر مشهد، از بین بردن دامنه جنوبی این شهر و ساخت دو بزرگراه (بزرگراه نماز و کمربندی جنوبی مشهد) و ساخت شهرک‌ها در محدوده پیرامونی مشهد دانست و گفت شهرداری‌ها باید با جدیت به زنده کردن رودخانه‌ها و رفع آسیب‌های واردشده به رودخانه‌ها بپردازند.
در ادامه، دکتر قهرودی درمورد موقعیت جغرافیایی ایران و ارتباط آن در واقعه سیل گفت: پدیده سیل در ایران سابقه قدیمی دارد. علت‌ها از بین نرفته و فشار ما به محیط افزایش یافته است. ایران به‌دلیل قرار گرفتن در عرض خاص جغرافیایی بستر مناسبی برای وقوع سیل است. در کنار تغییرات اقلیمی، دخالتهای انسانی و سوءمدیریت نیز از عوامل دیگر وقوع و تکرار سیل‌ها هستند. ما به ماهیت بستر زمین توجه نمی‌کنیم به همین دلیل، صدمات سیلاب‌ها بیشتر و مخرب‌تر می‌شود. انسان نمی‌تواند کانالی را بسازد و رود را مجبور کند بستر خودش را رها کرده و در کانال‌ها جاری شود. این موضوع نه‌تنها در ایران بلکه در تمام کشورها امکان پذیر نیست.
ما رود دره‌های تهران را گرفتیم و به آن تعداد زیادی مسیل دادیم؛ اما همچنان معضل آب‌گرفتگی، روان‌آب و درگیری‌های اتوبان‌های شرقی و غربی را داریم. این شبکه‌ها نمی‌توانند جای اصلی بستر رود را پر کنند. خط تقسیم و تمرکز آب در تهران و شهرهای بزرگ از بین رفته است.
وی دلایل دیگر مخرب‌تر شدن سیل‌ها را افزایش دما، به‌ویژه در مناطق کوهستانی که می‌تواند برای ایران بسیار مخرب باشد، کاهش بازه بارندگی در مناطق خشک، عدم توجه به چشم اندازهای شهری با توجه به گسترش شهرها و مدیریت یکپارچه دانست.
به گفته او، برای کشوری مانند ایران که دارای اقلیم، ارتفاعات، و فرهنگ‌های متنوع است، مدیریت یکپارچه مناسب نیست.
دکتر ترابی در سخنرانی خود گفت: سیل، خشکسالی و زلزله از پدیده‌های غالب در کشور ما هستند. به‌دلیل فرکانس بالای وقوع سیل در ایران، این پدیده جزء پدیده‌های دینامیک طبیعی است که توجهات زیادی را به خود جلب کرده است. با وجود گدشت حدود هشتاد سال از مدرن شدن ایران و مجهز شدن ما به استفاده از تجهیزات و ابزارها، میزان خسارت در برابر سیل نه‌تنها کاهش پیدا نکرده، بلکه به‌طور مرتب در حال افزایش است. سیل پدیده بسیار مکرری است که هر سال با آن مواجه هستیم و اینجا تشخیص مسئله رکن مهمی را ایفا می‌کند. ما در نوع پارادایم برخورد مسئله اشتباه کردیم.
وی در ادامه به شرح برنامه‌های توسعه در ایران و جهان پرداخت و افزود: چشم‌انداز سیاست‌گذاری در کشور ما همچنان بر مبنای مدرنیته است. در دنیا تمام مکتبها، فلسفهها و قوانین تغییر کرده‌اند اما قوانین ما همچنان بر مبنای سیاست‌ها و روش‌های تدریس گذشته باقی مانده است. کماکان برنامه‌های توسعه‌ای همه دستگاه‌های خدمت‌رسان منتج به افزایش دست‌اندازی در طبیعت می‌شود. هرگونه بارگذاری شهری، خدمات صنعتی و کشاورزی در جهت تعارض با جغرافیا و سرزمین حرکت می‌کند، نه محیط زیست را می‌شناسد و نه رفتار اجتماعی را؛ در نتیجه با اصلاح رفتار، آسیب‌پذیری ما کاهش می‌یابد.
طرح‌های تفسیری که برای شهرها طراحی می‌شود متوجه جغرافیای سرزمین نیست و مبتنی بر پارادایم مدرنیته است. جغرافیای سرزمین در شهرسازی ما رعایت نشده است، بنابراین یک الگوی معماری واحد در طراحی شهرها دیده می‌شود. هرساله ما در طرحواره توسعه شهری اعتباری را برای الگوواره به اشتباه هزینه می‌کنیم و باید ریشه برنامه‌های توسعه تحول را پیدا کنیم.
نقص دیگر پارادایم مدرنیته، تخصص و تک‌رشته‌ای شدن است؛ در حالی که در پارادایم توسعه پایدار هیچ مسئله‌ای نیست که یک رشته تخصصی بتواند به آن بپردازد.
وی همچنین افزود: ما نتوانستیم تغییری در ساختار برنامه‌های توسعه ایران بدهیم؛ ما آسیب‌پذیر هستیم و آسیب‌پذیر میمانیم اگر پارادایم حاکم بر کشورمان را تغییر ندهیم.
وی در انتهای صحبت خود در رابطه با فناوری مردم بندر تاریخی کنگ برای مدیریت سیل و بحران آبی صحبت کرد که امروزه ما این فناوری را از دست داده‌ایم. ما باید رویکردهای نیاکانمان برای زیست در این سرزمین را بشناسیم و به‌کار بریم.
سپس مهندس سعیدی درباره آسیب‌های تکراری که ما در سیل با آنها روبه‌رو هستیم سخنرانی کرد و گفت: نکته قابل‌توجهی که باید به آن بپردازیم این است که تغییرات جامعه‌شناختی منطقه را با یک نگاه کل‌نگر ببینیم و چگونگی تاثیر این تغییرات را در بحث آسیب‌هایی که در سیل وارد می‌شود، بررسی کنیم. او با ارائه تصاویر و ویدئوهایی به مقایسه نحوه ساخت‌و‌ساز در گذشته و امروز پرداخت. در گذشته کومه‌ها و کپرها را با در نظر گرفتن شرایط آب‌و‌هوایی می‌ساختند، اما یک دوره خشکسالی سبب کاهش توجه به این نکات شد و بارش‌هایی که در پی تغییرات اقلیمی رخ دادند، سبب تخریب این خانه‌ها شدند. معضل بعدی عدم استفاده از مصالح مناسب و منطبق بر شرایط آب و هوایی است. در واحد هایی که با هدف الگوبرداری از واحدهای شهری ساخته شده‌اند به درجه حرارت منظقه جریان هوا و مسائلی از این قبیل توجهی نشده است.
وی همچنین افزود: کیفیت و شیوه ساختمان‌سازی با تغییراتی که در اقلیم به وجود آمده همخوانی ندارد و یک نوع سردرگمی در رابطه با انطباق شرایط اقلیمی با وضع موجود داریم. دانش منطقه و علم ساختمان‌سازی هیچکدام انطباقی با هم ندارند.
دکتر زارع نیز در سخنرانی خود به اهمیت و تعریف تغییر اقلیم و شواهد آن در ایران پرداخت او گفت: اثرهای تغییر اقلیم در ایران چند وجهی و گسترده است و جنبه های مختلف محیطی، اجتماعی و اقتصادی را تحت تأثیر قرار می دهد. برخی ازاثرهای کلیدی تغییرات اقلیمی بر ایران: افزایش دما و موج گرما در ایران در نتیجه تغییرات اقلیمی تجربه شده است. میانگین دمای این کشور طی هفتاد سال گذشته ۲.۶ درجه سانتیگراد افزایش یافته است و پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش بیشتر تا ۵ درجه سانتیگراد تا سال ۲۰۵۰ است. . افزایش دما خطرهای قابل توجهی برای سلامتی به همراه دارد و به بیماری ها و مرگ و میرهای ناشی از گرما، به ویژه در میان جمعیت های آسیب پذیر می انجامد. یکی دیگر از مهم ترین پیامدهای تغییر اقلیم در ایران، کمبود آب است. کاهش سطح بارندگی همراه با افزایش دما، شرایط خشکسالی را در سراسر کشور تشدید کرده است.
تقریباً ۳۵ درصد از ایران با کمبود شدید آب مواجه است که دسترسی محدودی به منابع آب شیرین برای کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی دارند. کمبود آب بر معیشت، تولید مواد غذایی و ثبات اقتصادی اثر گذاشته است. تغییر اقلیم به دلیل کاهش بارندگی و دسترسی کمتر به آب، فعالیت های کشاورزی را در ایران مختل کرده است. در نتیجه، تولیدات محصولات کشوارزی تحت اثر تنش گرمایی، تبخیر و کاهش رطوبت خاک قرار گرفته است. محصولات سنتی تحت شرایط اقلیمی در حال تغییر ،کمتر قابل دوام هستند که منجر به کاهش بهره وری و ناامنی غذایی می شود. کشاورزان به دلیل الگوهای بارندگی نامنظم و کمبود آب با چالش هایی در شیوه های آبیاری مواجه هستند. تغییر اقلیم در ایران بر بهداشت عمومی نیز اثر گذاشته است. گسترش بیماری های ناقل مانند مالاریا با تغییرات دما و الگوهای بارش مرتبط است. ایران بین سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۶ بیش از ۱۳۴۰۰۰ مورد مالاریا را گزارش کرده است. علاوه بر این، بیماری های منتقله از طریق آب مانند وبا در مناطق مستعد سیل یا آلودگی آب به دلیل عوامل مرتبط با آب و هوا همچنان یک نگرانی است.
تغییرات اقلیمی از طرق مختلف مانند آلودگی هوا، از بین رفتن زیستگاه و اختلال در اکوسیستم تخریب محیط زیست ایران را تشدید کرده است. افزایش دما مشکلات کیفیت هوا را در مناطق شهری تشدید کرده و منجر به تشکیل جزایر گرمایی شده که اثرهای گرمایش محلی را تشدید می کند. این تغییرات محیطی چالش هایی را برای حفاظت از تنوع زیستی و طرح های توسعه پایدار ایجاد کرده است.
اثرهای تغییر اقلیم بر ایران عمیق و چندوجهی است و بخش‌های مختلفی از جمله کشاورزی، منابع آب، بهداشت عمومی و محیط‌زیست را تحت اثر قرار داده است. پرداختن به این چالش ها مستلزم راهبرد جامعی است که بر اقدامات کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، تلاش های سازگاری، شیوه های مدیریت منابع پایدار و همکاری بین المللی برای مبارزه موثر با گرمایش جهانی تمرکز دارد.
در پایان جلسه نیز به سؤالات حاضرین پاسخ داده شد.
