بیانیه هیئت مدیره انجمن ترویج علم ایران

در ضرورت نقد علمی و پرهیز از داوری­ های شتابزده 

به نام آنکه جان را فکرت آموخت

هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم ایران بیانیۀ هشت تن از علاقه‌مندان ترویج علم را که پس از برگزاری هفتۀ ترویج علم و اهدای هفدهمین دورۀ جایزۀ ترویج علم در سال ۱۳۹۵ انتشار یافت، فارغ از رویکرد، محتوا، لحن و نحوۀ انتشار، به فال نیک می‌گیرد و فضای پدید آمده را فرصتی مناسب برای تدقیق و ترویج مفهوم نقد علمی، منصفانه و راهگشا در میان جامعۀ مروجان علم کشور می‌داند.

نویسندگان بیانیه در همۀ موردها و زمینه‌ها، فعالیت هیئت مدیرۀ انجمن را «پراشکال» دانسته‌ و هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم را یکسره «از ماهیت ترویج علم دور» شمرده­ اند. ایشان در توضیح تکمیلی خود نیز گفته ­اند که هیئت مدیره نسبت به «تذکرات مکرر» بی‌توجه بوده و لاجرم تنها راه آنان انتشار این بیانیه بوده است.

بر پایۀ متن بیانیه و جهت روشن شدن پاره­ای از نکات مطرح­ شده در آن، هیئت مدیرۀ انجمن شایسته می­ داند موارد زیر را به اطلاع عموم دوستداران ترویج علم برساند.

۱.عموم امضاکنندگان بیانیه عضو انجمن ترویج علم نیستند و لاجرم از سازوکارها، رویه‌ها، فرصت‌ها و چالش‌های انجمن در پیشبرد امور آگاهی اندک دارند. این در حالی است که عضویت در انجمن برای همۀ علاقه‌مندان، منوط به احراز شرایط مقرر در اساسنامه، کاملاً آزاد است. کافی است آستین همت بالا زد، به عضویت انجمن و چه ­بسا هیئت مدیره و ارکان انجمن درآمد و وقت خود را وقف اصلاح امور انجمن کرد؛ هیچ کس، هرگز مانع چنین مشارکتی نیست. به هر روی، به‌زعم هیئت مدیرۀ انجمن، بخش مهمی از نکات مطرح شده ناشی از همین ناآگاهی نسبت به امور، سازوکارها و مأموریت‌های انجمن، در مقام یک انجمن علمی و نه یک انجمن صنفی، است. امیدواریم مطالعۀ دقیق اساسنامۀ انجمن و اهداف و مأموریت‌های آن، از قضاوت‌های شتابزده بکاهد.

۲.انجمن ترویج علم ایران، یکی از ۳۶۲ انجمن علمی مدنی و داوطلبانۀ دارای مجوز فعالیت از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. تمامی فعالیت‌های انجمن ترویج علم، همانند فعالیت همۀ انجمن‌های علمی، توسط کمیسیون انجمن‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به دقت رصد و بررسی می‌شود و بر اساس همین بررسی‌ها است که کمیسیون هر ساله به فعالیت‌های انجمن‌ها امتیازدهی و آنها را در سطوح مختلف، ازA  (بیشترین فعالیت) تا F (کمترین فعالیت)، طبقه‌بندی می ­کند.

جدول زیر بیانگر فعالیت انجمن در سال‌های اخیر است؛ از۱۱ اسفند سال ۱۳۹۰ شاکلۀ هیئت مدیره را منتخبان کنونی تشکیل داده‌اند.

به این ترتیب، انجمن ترویج علم ایران یکی از ۶۱ انجمن علمی است که در سه سال پیاپی رتبۀ A را از کمیسیون انجمن‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کسب کرده است.

بدیهی است این دستاورد بزرگ مرهون تلاش فراوان هیئت موسس، هیئت مدیرۀ دوره‌های پیشین و بیش از همه اعضا و یاران انجمن بوده است که بدون چشمداشت سعی خود را معطوف به ترویج علم و توسعۀ اندیشه علمی در کشور کرده‌اند.

۳. هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم، بنا بر سرشت انجمن‌های علمی و با پیروی از هیئت مؤسسان و اعضای محترم انجمن، از هرگونه انتقاد صریح نسبت به فعالیت ­های خود استقبال می‌کند، مشروط به اینکه به‌موقع و به شیوه ای درست و متعارف در جریان انتقادها قرار گیرد. با کمال تأسف و بر خلاف ادعای «تذکرهای مکرر به هیئت مدیره دربارۀ خروج از مسیر درست ترویج علم»، انتقادهای مطرح در بیانیه هرگز و به هیچ ترتیبی به صورتی روشن و رسمی با هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم ایران در میان گذاشته نشده است. نهایت آنچه در بحث‌های بعدی به آن توسل جسته شده «طرح بعضی موضوع ­ها»، در «بعضی گفت­ وگوها» با «بعضی از اعضای هیئت مدیره» بوده است. این در حالی است که عموم اعضای هیئت مدیره از طرح «بعضی موضوع‌ها در بعضی گفت­ وگوها با بعضی از اعضای هیئت مدیره» کاملاً بی‌اطلاع­ اند.

البته بدیهی است که هر فرد حقیقی و حقوقی در هر زمان و به هر ترتیب می­تواند بیانیه‌ای را بنا بر سلیقه و میل خود منتشر کند، اما تفاوتی جدی میان بیانیه‌ای علمی و بیانیه‌های سلیقه ­ای، شخصی، ناگهانی و غیرمستند وجود دارد.

۴. از زمان انتشار بیانیه، اعضای هیئت مدیره به صورت غیررسمی خواستار ارائۀ مستندات ادعاهای مطرح شده بوده‌اند، که تا به حال حاصلی نداشته است. متأسفیم اعلام کنیم که از جمله دلایل تأخیر در پاسخ به بیانیۀ مذکور نیز امید بی‌حاصل به ارائۀ مستندات بحث بوده است. اکنون هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم ایران رسماً از انتشاردهندگان بیانیه می‌خواهد مستندات خود را دربارۀ آنچه از نظر آنان روندها و رویه‌های نادرست تلقی شده است منتشر کنند. دلیل این تأکید، رویکردی است که همۀ مروجان علم در هر سطحی خود را بدان پایبند می‌دانند و آن طرح دیدگاه براساس مستندات و شواهد است.

۵.در میان اتهام‌ها و ادعاهای مطرح­ شده، هیئت مدیره وظیفۀ خود می‌داند که به یک مورد به طور خاص بپردازد و آن جایزۀ ترویج علم است. لازم  است به این نکته توجه شود که جایزۀ ترویج علم قدمتی بیش از انجمن ترویج علم دارد و خوشبختانه سازوکارهای اهدای آن نیز مشخص و مستند است. هرساله کارگروهی از سوی هیئت مدیره مأمور بررسی پروندۀ نامزدهای جایزۀ ترویج علم آن سال می‌شود و بر پایۀ همین بررسی­ ها فهرست برگزیدگان برای اعلام در اختیار هیئت مدیرۀ انجمن قرار می‌گیرد. از نگاه آگاهان بدیهی است که هیئت مدیرۀ یک انجمن علمی اساساً امکان رصد همۀ فعالان و فعالیت‌های ترویجی در مقیاس کشور را ندارد و لاجرم باید انتخاب خود را محدود به بررسی فعالیت­ های افرادی کند که یا خود راساً نامزد دریافت جایزه می‌شوند یا کسانی آنها را نامزد دریافت جایزه می‌کنند. هیئت مدیره با توجه به امکانات و محدودیت‌های موجود قاطعانه از کلیت انتخاب کارگروه‌های جایزۀ ترویج علم در سالیان گذشته دفاع می‌کند و صد البته احتمال بروز معدود خطاهای احتمالی را – که رخ دادن آنها کاملاً طبیعی است – رد نمی ­کند. شاهد مثال آشکار نیز اهدای جایزۀ ترویج علم امسال به یکی از نویسندگان محترم بیانیۀ مورد بحث است. به­ راستی چگونه می‌توان مدعی «اصرار» هیئت مدیره «بر تکرار ایرادهای شکلی، ساختاری و محتوایی» در موضوع جایزۀ ترویج علم شد و خود از کاندیداهای مکرر و برگزیدگان و دریافت­ کنندگان این جایزه در دوران مدیریت همین هیئت مدیره بود؟

در عین حال، فهرست اسامی برندگان جایزه ترویج علم – از نخستین سال اهدای جایزه تاکنون – در وب­ سایت انجمن قابل دسترسی است. شرط انصاف و اخلاق ایجاب می‌کند که به جای طرح عبارت‌های کلی به موردهای مشخص اهدای «نابه‌حق» جوایز پرداخت. طرح این ادعای کلی که ایرادهای شکلی، ساختاری و محتوایی بر جایزۀ ترویج علم وارد است، لوث کردن غیرمسوولانۀ تلاش کسانی است که سال‌ها رنج ترویج علم را عاشقانه به جان خریده‌اند و به‌حق شایستۀ دریافت جایزۀ ترویج علم شده‌اند.

هیئت مدیرۀ انجمن از سال پیش یکی از جوایز خود را به طور خاص به «یکی از مروجان علم به انتخاب انجمن ­های علمی» اختصاص داده است. هدف از این کار بهبود فرایند انتخاب، همکاری و مشارکت میان‌انجمنی بوده است. سال گذشته انجمن ترویج کشاورزی و امسال انجمن نجوم ایران یاری‌رسان هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم در انتخاب یکی از نامزدهای جایزۀ ترویج علم بودند. این امر نشان‌دهندۀ ارادۀ هیئت مدیرۀ انجمن به ارتقای فرایند اهدای جایزۀ ترویج علم و جلب مشارکت جامعۀ علمی کشور در این زمینه است. هیئت مدیره از هر پیشنهاد اصلاحی دیگری نیز برای ارتقای کیفیت انتخاب برندگان استقبال می‌کند.

۶. در گسترۀ متنوع فعالیت­ های انجمن، ترویج و مروجان شاخه‌های گوناگون علم مورد توجه بوده ­اند. در سال‌های گذشته چه­ بسا در کشورمان توجه بیشتری به ترویج برخی علوم مانند فیزیک، علوم زیست محیطی، ریاضی و نجوم شده است. بدیهی است که از نظر هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم ایران، علم محدود به این شاخه‌ها و حوزه‌ها نیست و مروجان سایر رشته‌ها نیز شایستۀ تقدیرند. انجمن ترویج علم در این راه نه در پی تجاری ­سازی علوم است، و نه درصدد برگزاری نمایش‌های پرجمعیت. کوشش انجمن، توسعۀ نظری و عملی عمومی ­سازی علم و ترویج تفکر علمی در فضای عمومی و آکادمیک و بر اساس سنجه‌های دانشگاهی است، نشریۀ علمی-ترویجی انجمن نیز این رویکرد را دنبال می­ کند.

همچنان که اشاره شد انجمن ترویج علم ایران، انجمنی صنفی نیست و نه مایل است و نه می‌تواند در فعالیت‌های صنفی برخی از مروجان علم و اساساً سازماندهی این نوع فعالیت‌ها مشارکت و مداخله کند.

۷.هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم فرصت را مغتنم شمرده، از همۀ مروجان علم کشور درخواست می‌کند به عضویت انجمن ترویج علم درآیند و دیگر مروجان علم را در اندیشه‌ها و تجربه‌های خود سهیم کنند و در فضایی تفاهمی و گفت ­وگویی یاری­ رسان ترویج علم در کشور عزیزمان ایران باشند.

هیئت مدیرۀ انجمن ترویج علم ایران

آذر ۱۳۹۵