طبیعت گردی در تهران
جمعه مورخ۹۶/۳/۰۵
بازدیدی علمی با هدف آشنایی با زمینشناسی ومحیططبیعی تهران از مناطق کن و سولقان، پارکینگ تله کابین توچال (ولنجک) و دره گلابدره با راهنمایی علمی آقای دکتر مهدی زارع (زمین شناس و عضو هیأت مدیره انجمن ترویج علم) و حضور جمعی از اعضای هیأت مدیره و اعضای انجمن ترویج علم ایران روز جمعه پنجم خرداد ماه سال جاری ساعت ۳۰/۷ صبح الی۱۴ به شرح زیر برگزار شد:
در مقدمه بازدید آقای دکتر زارع اظهار داشت که ۵۵ سال قبل زمین شناس آلمانی بنام Rieben مطالعات زمین شناسی بر روی گسل های منطقه تهران واحدهای زمین شناختی آبرفت های کواترنز تهران را به صورت زیر تقسیم بندی نمود:
- واحد : Aواحد هزاردره که سن آن به ۵/۱ میلیون تا ۲۵۰ هزار سال قبل میرسد.
- واحد : B گسل کهریزک (جنوب تهران) که سن آن از حدود ۲۵۰ هزار تا ۷۰ هزارسال است.
- واحد : C که عبارت است واحد شنی که بین ۷۵ هزار تا ۱۰ هزار سال سن دارد.
- واحد D خاکهای دست نخورده (خاک باغبانی) تهران که معادل دوره نوسنگی در باستانشناسی است و دیگر بندرت در تهران پیدا میشود.
نکته۱: بازه زمانی دوره های باستان شناسی مانند دوران پالئولیتیک، میولیتیک و نئولیتیک با بازه زمانی واحد B و A در زمین شناسی کواترنز در محدوده تهران مطابقت دارد.
نکته۲: چنانچه گسل در عهد حاضر (همزمان با هولوسن، واحدD) فعالیت نشان داده باشد، آن گسل لرزه زا (فعال) است و چنانچه فعالیتی در کل کواترنر نشان داده باشد، گسل بالقوه فعال است.
منطقه کن- سولقان
گسل شمال تهران پای دامنه های شمال تهران قرار دارد و ما امروز در این نقطه در منطقه کن – سولقان به عنوان نقطه اول از آن بازدید می کنیم. طول این گسل ۶۰ کیلومتر و امتداد آن شرقی- غربی است و در امتداد پای دامنه رشته کوه البرز جنوبی ودر سازند کرج قرار دارد و شیب آن به طرف شمال است.در این منطقه در فرودیواره گسل ابتدا واحد C به صورت لایه های رسوبی افقی و بر روی (در فرادیواره) صفحه گسل، واحدهای A و Bبه صورت برگشته قرار دارند در نهایت و در بالاترین بخش سازند کرج بر روی واحد برسی Aو Bقرار گرفته است.آخرین بار که گسل شمال تهران با زمین لرزه ای مهمی بازجنبا شده است حدود ۳۰۰۰سال پیش بوده است و جنبایی گسل هر ۳۰۰۰ سال تا ۳۵۰۰ سال با وقوع زلزله ای با بزرگای حدود ۷ همراه بوده است. مطالعه گسل شمال تهران احتمال وقوع زلزله با بزرگای ۷ بر روی همین گسل را به صورت قطعی در آینده نشان می دهد. به دلیل راستای گسل شمال تهران با راستای حدود شرقی-غربی موجب میشود که در حوزه نزدیک گسل جنبش عمود بر راستای گسل و حرکت شدید در راستای شمالی-جنوبی تمام ساختمان ها و تاسیسات در این راستا آسیب بیشتری ببینندو جاری شدن سیل سال ۱۳۹۲ در منطقه کن به دلیل وقوق سیلاب ناگهانی در رودخانه شکار و سپس کن و همچنین ساخت و ساز غیر مجاز در در بستر رودخانه کن و تجاوز به حریم رودخانه کن (عمدتاً با ساخت ویلا و رستوران) بود که با ۲۲ کشته همراه شد.
سالیانه سلسله جبال البرز حدود ۴ میلیمتر حرکت قایم و حدود ۱۰ میلیمتر کوتاه شدگی در راستای افقی نشان می دهد.
سالیانه ۳ سانتیمتر کوتاه شدگی در فلات ایران رخ می دهد.
نکته۳: در علوم زمین دو اصل اولیه وجود دارد:
- وحدت رویه: یعنی وقایعی که در گذشته در طبیعت رخ داده اند در آینده تکرار می شوند.
- سوپرپوزیشن: روی هم قرار گرفتن لایه های رسوبی
- بعداز جابجایی گسل چینش طبیعی لایه های رسوبی، دچار تغییر میشود با برگشتگی لایه ها به دلیل حرکت مکانیکی (چینخوردگی و در نهایت گسلش) توالی لایه ها در سطح زمین به صورت معکوس دیده می شود، یعنی لایه های رسوبی آبرفتی جدید درقسمت زیرین و لایه های قدیمیتر در قسمت های بالایی گسل قرار می گیرند. این مورد در گسل شمال تهران به خوبی مشهود است.
منطقه ولنجک – تله کابین توچال
در این منطقه امتداد گسل شمال تهران در پارکینگ تله کابین توچال در پای دامنه دیده می شود. در این جا بر روی پهنه گسل شمال تهران و در بستر رودخانه ولنجک در پای دامنه لغزنده ولنجک دو برج بیست طبقه با مجوز در حال ساخت است که علاوه بر تجاوز به بستر رودخانه و محیط زیست، ساخت وساز این دو برج در این محل کاملاً اشتباه است. دراین منطقه در فرا دیواره گسل که خطرناکتر از فرودیواره است برج با مجوز در حال احداث است وکماکان بلند مرتبه سازی در محدوده ولنجک و کوی دانشجو ادامه دارد. در هنگام یک زمین لرزه بعدی در این ناحیه پالس لرزه ای با پریود بلند و تکان شدید همراه است وحرکات عمود بر راستای گسل (در راستای شمالی-جنوبی) رخ می دهند. یکی از انتقادات برساخت بزرگراه دو طبقه صدر که با فاصله کمی از گسل شمال تهران ساخته شده است، ساخته شدن پل بر روی تک پایه است که خطر تخریب آن را افزایش می دهد. استدلال سازندگان بر این است که با ساخت پل بر روی یک پایه، تعداد ماشین های عبوری از زیر پل بیشتر است.
در پارکینگ تله کابین توچال یکی از صفحات نمادین در پهنه گسل شمال تهران درناحیه تله کابین توچال دیده می شود صفحه ای که با شیب به سوی شمال لایه های با رنگهای سبز، کرم -قهوهای را در کنار هم قرار داده است. سنگ های موجود در این پهنه کاملا خرد شده اند زیرا هرچه از پهنه گسل دورتر شویم به لایه بندی رسوبی سالم تر و با میزان خرد شدگی کمتر نزدیکتر می شویم. فاصله پهنه با لایه بندی کمتر خرد شده از مرز گسل تقریباً یک کیلومتر است و این صفحه نیز در سازند کرج قرار دارد.
گسل نیاوران به موازات گسل شمال تهران است و دانشگاه شهید بهشتی بین دو گسل نیاوران وگسل شمال تهران قرار گرفته است.
منطقه گلاب دره
لایه های زیرین گسل شمال تهران در شمال گلاب دره در سازند کرج است و واریزه های دامنه ای فوقانی آن از توده های لغزشی درهم و نا منظم تشکیل شده است. شیب صفحه لغزش گلاب دره به سمت جنوب و طول لغزش حدود۴۰۰ متر و عرض آن ۱۵۰۰ متر است. هم گسل شمال تهران گسل فعال است و هم لغزش شواهد فعالیت نشان می دهد. درگسل گلاب دره لایه های آبرفتی در زیر صفحه لغزش قرار دارند وسنگ های سازند کرج بر روی صفحه لغزش قرار گرفته. توده لغزشی از روی طبقه آبرفتی عبور کرده و اکنون محله باغ شاطر بر روی این توده شکل گرفته است.
در ۴ مرداد ۱۳۶۶شمسی بر اثر شکسته شدن بند خاکی در شمال تهران و طغیان رودخانه گلابدره سیل جاری شد و بهسمت بازار تجریش سرازیر شد که باعث تخریب بازار وتلفات ۲۵۰ نفر شد.
در دهه هفتاد شمسی شهردار وقت تهران به منظور عمران و آبادی در باغ شاطر که بر روی گسل فعال گلاب دره قرار دارد، دستور ساخت یک برج ۲۵ طبقه را صادر کرد، برج ساخته نشد ولی ساکنین و اهالی محل آپارتمان هایی چند طبقه بر روی گسل فعال گلاب دره احداث کردند.
نکات پایانی
- در محله ای کوهستان که به دشت نزدیک می شوند احتمال وجود گسل فعال و در نتیجه پتانسیل رخداد زلزله وجود دارد.
- در شهرهای کمتر لرزه خیر دنیا (لندن و مسکو) به علت دوری از پهنه های با تغییر شکل زیاد و عوامل زلزله زایی، احتمال وقوع زلزله در این شهرها خیلی کم است.
برج میلاد بر روی پهنه گسله پردیسان گسل شمال تهران بنا شده و اخیرا پژوهش های جدید مشخصات این پهنه را با دقت بیشتری نشان داده است.
