نشست «زیست‌بوم نوآوری»، از سلسله نشست‌های هم‌اندیشی نوآوری‌های مردمی در ایران، سیزدهم تیر ماه 1403 در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد.
در این نشست دکتر اکرم قدیمی؛ عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و رئیس انجمن ترویج علم ایران، دکتر فرخنده ملکی‌فر؛ عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و مهندس محمدجواد جاویدی؛ پژوهشگر حوزه نوآوری به بحث و بررسی در مورد موضوعات مرتبط با زیست‌بوم نوآوری پرداختند.
این نشست با هدف تبادل نظر و ارتقای سطح علمی و طرح موضوع نوآوری مردمی در کشور برگزار شد.
در ابتدای جلسه دکتر قدیمی ضمن خیر مقدم به حاضرین در جلسه، گفت: «هدف ما از این سلسله نشست‌ها طرح موضوع نوآوری و به خصوص نوآوری‌های مردمی در ایران است.»
وی با اشاره به اهمیت موضوع نوآوری اظهار داشت: «موضوع نوآوری بسیار مهم است و اگر در زندگی پیشرفتی مشاهده می‌کنیم، نتیجه نوآوری است. در گذشته تأکید بر جنبه‌های اقتصادی نوآوری بیشتر بود، اما امروزه این رویکرد تغییر کرده و شامل رویکردهای اجتماعی و مردمی نیز می‌شود. یکی از این نوآوری‌ها، نوآوری‌های مردمی است که در مقیاس خرد انجام می‌شود و بیشتر توسط عموم مردم در سطح محلی کاربرد دارد و به نوعی غیررسمی است و متأسفانه، نوآوری‌های غیررسمی در زیست‌بوم نوآوری کشور دیده نشده‌اند.»
وی همچنین افزود: « امروز ارتباطی بین اقتصاد و نوآوری وجود ندارد و نوآوری مانند اقتصاد به صورت دستوری نمی‌شود. وی درباره اهمیت رقابت در نوآوری گفت: رقابت باعث نوآوری می‌شود و در حوزه نوآوری به صورت کلی، ما دچار مشکلاتی هستیم. حتی برداشت از مفهوم نوآوری و کارآفرینی در جامعه و دانشگاه‌ها متفاوت است. باید ارتباطی بین جامعه دانشگاهی و عموم مردم ایجاد شود. مفهوم اصلی کارآفرینی و نوآوری فراموش شده و نیاز به بازطراحی زیست‌بوم نوآوری داریم. با توجه به تصاویری که معاونت علمی و معاونت نوآوری و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از زیست بوم نوآوری در ایران ارائه کرده‌اند، بیشتر شبیه ساختار اداری است. باید توجه داشت که نمی‌توان زیست‌بوم را از بالا ساخت. بخش نوآوری‌های غیررسمی، در این تصاویر نادیده گرفته شدند، در حالی که این بخش می‌تواند تأثیر زیادی در زیست بوم نوآوری کشور داشته باشد».
وی در پایان صحبت خود افزود: «شرایط باید طوری فراهم شود که شرکت‌های غیر دانش‌بنیان نیز علاقه‌مند به دانش‌بنیان شدن شوند. وقتی که دانش‌بنیان شدن به یک بخش حاکمیتی تبدیل می‌شود، شتاب‌دهنده‌ها نمی‌توانند موفق شوند. مشکلات زیادی در این زمینه وجود دارد و باید با نگاه جدید به این مسائل پرداخته شود.»
در ادامه خانم دکتر فرخنده ملکی‌فر، در ارائه‌ای تخصصی به بررسی زیست بوم‌های نوآوری پرداخت. وی زیست بوم‌های نوآوری را به‌عنوان محیط‌هایی پیچیده و پویا معرفی کرد که در آن بازیگران مختلف برای توسعه و ترویج نوآوری‌ها با یکدیگر تعامل دارند.
وی توضیح داد که اکوسیستم یا زیست‌بوم، مفهومی است که از زیست‌شناسی گرفته شده و به شبکه‌ای از موجودات زنده و اجزای غیرزنده اطلاق می‌شود که با هم در تعامل هستند. در حوزه کسب‌وکار، زیست بوم‌های به اجتماعی از سازمان‌ها و افراد اشاره دارد که برای تولید کالاها و خدمات با یکدیگر تعامل می‌کنند. این زیست بوم شامل تولیدکنندگان، تأمین‌کنندگان، رقبا، مشتریان و سایر ذینفعان است که به مرور زمان توانمندی‌ها و نقش‌های خود را تطبیق می‌دهند و هم‌تکاملی می‌شوند.
او با اشاره به اجزای سازنده اکوسیستم‌های نوآوری، گفت که این اجزا شامل بازیگران مختلفی هستند که هر یک نقش مشخصی در توسعه نوآوری ایفا می‌کنند. دانشگاه‌ها، شرکت‌های نوپا، شرکت‌های بزرگ، مؤسسات تحقیقاتی، دولت‌ها، تأمین‌کنندگان سرمایه و نهادهای واسطه‌ای از جمله این بازیگران هستند. وی افزود: «هر یک از این بازیگران با داشتن توانمندی‌ها و منابع خاص خود، در ایجاد و توسعه نوآوری‌ها نقش حیاتی دارند.» وی با استناد به تحقیقات جیمز مور، توضیح داد که در این زیست بوم‌ها، بازیگران باید به سمت ائتلاف و همکاری حرکت کنند و درجه‌ای از آزادی و انعطاف‌پذیری وجود دارد که باعث تحریک نوآوری می‌شود.
ملکی‌فر در ادامه به تکامل زیست بوم‌های نوآوری پرداخت و گفت: «تکامل این زیست بوم‌ها به فرایندی اشاره دارد که در آن بازیگران مختلف از طریق تعاملات مداوم و تطبیق با تغییرات محیطی به تدریج نقش‌ها و توانمندی‌های خود را تغییر می‌دهند.» وی این فرایند را شبیه به تکامل زیستی دانست که در آن موجودات زنده برای بقا و تولید مثل با یکدیگر و با محیط خود تطبیق پیدا می‌کنند. وی توضیح داد که تغییرات در گونه‌های مختلف می‌تواند به بهبود کلی سیستم منجر شود و با ذکر مثال‌هایی از طبیعت، به هم‌تکاملی گرگ‌ها و گوزن‌ها اشاره کرد که باعث تقویت هر دو گونه می‌شود.
در زیست بوم‌های نوآوری، این تطبیق به شکل همکاری‌های بین‌سازمانی، اشتراک منابع و دانش مشاهده می‌شود.
ملکی‌فر سلامت زیست بوم‌های نوآوری را وابسته به عوامل مختلفی دانست که برخی از آن‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
1. تنوع بازیگران: وجود تنوع در انواع و نقش‌های بازیگران مختلف باعث می‌شود که زیست بوم بتواند به تغییرات محیطی پاسخ دهد و نوآوری‌های متنوعی را توسعه دهد.
- تعاملات پویا: تعاملات مداوم و پویا بین بازیگران مختلف زیست بوم، به ایجاد شبکه‌های قوی و تبادل دانش و منابع کمک می‌کند.
- انعطاف‌پذیری: زیست بوم‌های سالم دارای درجه‌ای از انعطاف‌پذیری هستند که به آن‌ها اجازه می‌دهد به تغییرات محیطی و نیازهای بازار به سرعت پاسخ دهند.
- پایداری: پایداری زیست بوم‌ها به توانایی آن‌ها در حفظ تعاملات و منابع خود در بلندمدت بستگی دارد.
وی در پایان افزود: « زیست بوم‌های نوآوری نقش مهمی در توسعه و ترویج نوآوری‌ها در جوامع مختلف ایفا می‌کنند. این زیست بوم‌ها با داشتن تنوع بازیگران، تعاملات پویا، انعطاف‌پذیری و پایداری، می‌توانند به عنوان محیطی مناسب برای رشد و شکوفایی نوآوری‌ها عمل کنند.»
در ادامه، مهندس جاویدی با بیان تجربه همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان و غیر دانش‌بنیان گفت: «امروزه برخی شرکت‌های غیر دانش‌بنیان، دانش‌بنیان شدن را نوعی نمایش می‌دانند و علاقه‌ای به این کار ندارند. از دید برخی از این افراد، اتفاقاتی که در داخل ایران رخ می‌دهد، سطحی از نمایش است. این موضوع برای من جالب بود که ببینم زیست‌بوم نوآوری ما به کجا می‌رود. آیا صرفاً گروه خاصی مورد توجه قرار می‌گیرند یا زیست‌بومی کامل با همه بازیگران وجود دارد؟»
وی افزود: «یکی از مسائل مطرح این است که سیاست‌گذار ما مفهوم نوآوری را با فناوری پیشرفته اشتباه گرفته است. ما اکنون در مرحله گذار از اقتصاد نفتی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان هستیم. با توجه به اتفاقات یک دهه گذشته، ما به دنبال این هستیم که اقتصاد دانش‌بنیان را از نو متولد کنیم.»
وی ادامه داد: « ما باید همه بازیگران مهم را در زیست‌بوم نوآوری کشور دخیل کنیم. در طرح زیست‌بوم نوآوری ایران، دو عامل مهم یعنی مردم و صنعت نادیده گرفته شده‌اند. درصد بالایی از اقتصاد ما در فاصله تهران تا کرج انجام می‌شود، ولی آیا این‌ها توانسته‌اند خود را جزئی از زیست‌بوم نوآوری ببینند؟ متأسفانه تمرکز نوآوری ما بر استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان است و سیاست‌گذار نیز از این وضعیت راضی به نظر می‌رسد.»
در پایان نشست حاضرین به بحث و گفتگو پرداختند و به سوالات پاسخ داده شد.
