گام‌های بلندتر در مسیرترویج علم

دکتررضا منصوری . استاد دانشگاه صنعتی‌شریف

آغاز هفته «ترویج علم» از امروز (۱۸تا ۲۳ آبان) و گرامیداشت روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه (۱۹آبان برابر با ۱۰نوامبر)، یک‌بار دیگر این امید را در ما زنده کرده است که کشور ما بتواند در آینده، با گام‌های بلندتر و پرشتاب‌تری در مسیر علمی‌شدن گام بردارد. به همین مناسبت چندنکته ضروری را یادآور می‌شوم:
۱- ترویج علم یکی از نیازهای امروز جهان ماست، چه برای کشورهای توسعه‌یافته و چه برای کشورهای درحال‌توسعه‌ای مانند کشور عزیز ما ایران. شاید اهمیت این موضوع تا چنددهه قبل چندان محسوس نبود، اما طی سال‌های اخیر همگان به این نکته پی‌بردند که پژوهش‌های علمی و انجام تحقیقات، نیازمند بودجه و اعتبارهای کلانی است. بیشتر این هزینه‌ها را دولت‌ها و در برخی مواقع نیز بخش خصوصی تامین می‌کند. از آنجا که این بودجه از منابع عمومی کشور تامین می‌شود، لازم است که مردم نسبت به چگونگی هزینه‌کرد این منابع آگاه شوند. برای آنکه مردم از لزوم و اهمیت این پژوهش‌ها آگاه شوند، باید برای آنان بیان کرد که علم چیست، چه کاربردهایی دارد، چه دستاوردهایی را می‌تواند برای ما به ارمغان بیاورد یا چه مشکلاتی را می‌تواند حل کند و مهم‌تر از همه اینکه تاکید می‌شود برای پایداربودن و ادامه‌داربودن این دستاوردها چه پیش‌شرط‌ هایی لازم است، یعنی چرا و چگونه کشور باید هزینه‌های پژوهش‌های علمی را تامین کند. مجموعه این فعالیت‌ها ترویج علم نام دارد.
۲- هرچند کشور ما کشور توسعه‌یافته‌ای نیست اما همه دولت‌ها به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، تاکید زیادی روی اهمیت علم و توسعه علمی داشتند. انجمن ترویج علم ایران که عهده‌دار اصلی فعالیت‌ها در این زمینه است، کارش را در سال۱۳۸۰ آغاز کرد و اکنون حدود ۱۴سال عمر دارد و به این دلیل می‌توان آن را نهادی تازه‌ تاسیس تلقی کرد. باید در نظر داشت که اصلی‌ترین وظیفه انجمن ترویج علم، گسترش مفاهیم علمی یا آشنا کردن عموم مردم با دستاوردهای علمی نیست، هرچند که این وظیفه نیز بسیار مهم و در عین حال بسیار دشوار است و انجمن ترویج علم تاکنون قدم‌های بسیار بلندی در این زمینه برداشته است. وظیفه مهم‌تر و اساسی‌تر این انجمن، آگاه ساختن آحاد جامعه و مسوولان به اهمیت موضوع ترویج علم است که البته در این زمینه به موفقیت‌های نسبی نیز دست یافته است.
۳- باید در نظر داشت که وظیفه ترویج علم فقط برعهده انجمن ترویج علم ایران نیست و هر سازمان و نهادی که با علم و فناوری سروکار دارد، باید موضوع ترویج علم را نیز در دستور کار خود قرار دهد. برای مثال سازمان فضایی ایران، یکی از سازمان‌های تازه‌ تاسیس و فعال است که تاکنون دستاوردهای خوبی داشته است اما باید تاکید کرد یکی از شاخه‌هایی که این سازمان باید در آن حوزه بیشتر فعالیت کند، ترویج علم در حوزه‌های مرتبط است (مانند هوا – فضا، علوم ارتباطات یا کاربردهای این علم در دیگر شاخه‌های علم و همچنین زندگی روزمره) اما متاسفانه سازمان فضایی ایران (به دلایل متعدد از جمله دلایل سازمانی)، در این زمینه کمتر فعالیت کرده است. شاید مسوولان این سازمان (به‌دلیل تجربه کمتر) نمی‌دانند زمانی موفق‌ترند که در زمینه ترویج علم هم فعال باشند. برای مثال من زمانی از یکی از مسوولان ناسا (سازمان هوا – فضای آمریکا) شنیدم که دولت فدرال در قبال بودجه‌هایی که به این سازمان می‌دهد، آنها را موظف کرده تا بخش قابل‌توجهی از بودجه‌های ماموریت‌های خود را صرف ترویج علم در همان زمینه کنند. سازمان انرژی اتمی ایران که سازمانی باسابقه بیشتر است نیز وظیفه مشابهی برعهده دارد و باید در زمینه ترویج علم فعالیت کند.
۴- در کشور ما برخی از مردم نسبت به گیاهان، جانوران، محیط‌زیست و منابع طبیعی بسیار نامهربان هستند و به‌دلیل همین نامهربانی جامعه ما دچار لطمات بسیار و از جمله لطمه‌های اقتصادی فراوانی شده است. یکی از مهم‌ترین دلایل این نامهربانی با طبیعت پیرامون از عدم شناخت و ندانستن اهمیت آن ناشی می‌شود. پس برای آنکه این مشکل اجتماعی را به نحو شایسته‌ای حل کنیم، در گام اول باید در راستای آموزش مبانی محیط‌زیست و ارایه اطلاعات درست در این زمینه اقدام کنیم، یعنی موضوع ترویج علم را جدی بگیریم.
۵- هم‌اکنون در کشور ما فعالیت‌های بسیاری در زمینه ترویج علم صورت می‌گیرد و بسیاری از رسانه‌های ما در این زمینه فعال هستند، اما ممکن است به‌دلیل سابقه کم خود، تجربه چندانی در این زمینه نداشته باشند. هرچند کشور ما در چنددهه اخیر به اهمیت ترویج علم پی‌برده است، اما برخی از کشورهای دیگر، سابقه‌ای بیش از یکصدسال و همزمان صدهانوع فعالیت مختلف در زمینه ترویج علم دارند (از فیزیک ذرات بنیادی گرفته تا نقش علم در علوم تغذیه). دیگر کشورها نیز در تلاشند با همکاری سازمان‌های بین‌المللی (همانند یونسکو) از دستاوردهای این تجربه‌ها بهره‌مند شوند.
۶- نکته بسیار مهم دیگر آن است که رسانه‌های فعال در حوزه علم و فناوری باید علاوه‌بر توجه به انتشار اخبار علمی، نوع فکرکردن و روش خردگرایی در علم مدرن را نیز ترویج کنند. توجه به اخبار و پیشرفت‌های علمی و فناوری در رسانه‌های کشور امر بدیهی و غیرقابل‌انکار است. اگر جامعه نسبت به گسترش اطلاعات علمی، بی‌توجه باشد، شکاف عمیقی بین افرادی مانند پژوهشگران، دانشمندان و مردم عادی ایجاد می‌شود. در نهایت هم این شکاف به مشکلات اجتماعی در جامعه منجر می‌شود. اما اخبار و اطلاعات علمی تنها چیزی نیست که رسانه‌ها باید به آن توجه کنند بلکه مهم‌تر از آن، ترویج تفکری است که مبنای علم مدرن را تشکیل می‌دهد. به بیان دیگر در کشوری مانند ایران که تجربه چندصدساله علم مدرن را ندارد، نوع فکرکردن و روش خردگرایی در علم مدرن نیز بسیار مهم است. خردگرایی در علم مدرن است که به تحولات صدسال اخیر در جهان منجر شده است که متاسفانه ما با آن کاملا غریبه هستیم. بنابراین بسیاری از مشکلات اجتماعی در این حوزه از نشناختن این نوع تفکر مدرن ایجاد می‌شود، به همین دلیل رسانه‌ها باید علاوه بر انتشار اخبار (که نتیجه نهایی علم هستند)، در زمینه ترویج تفکر علمی نیز اقدام کنند، در این‌صورت توجه به موضوعات علمی و فناوری به مطالبه عمومی در کشور تبدیل می‌شود.

منبع خبر: روزنامه شرق ۱۸ آبان 93